Hervormde kerk Terneuzen
Kerkgebouw - Church buildings
De opgravingen - The excavation
Joos Laureys de Lansheere
Bartholomeus Alvarez
Paulus Geleynsen Decker
Enoch Biscop
Franciscus Josius
Francoyse de Vriend
Levinus de Wasier
Ingenieur Andries Schraver - Engineer Andries Schraver
Contact
De eerste Hervormde Kerk werd omstreeks 1579 gebouwd. In 1611 werd de kerk vergroot. Deze kerk was al snel te klein en werd rond 1659 afgebroken en opnieuw gebouwd. Door degroei van Terneuzen herhaalde de geschiedenis zich in 1885. De oude kerk werd wederom gesloopt en een nieuw gebouw verscheen. Dit is het gebouw zoals dit er heden ten dage staat. De grafstenen uit de oude kerk verdwenen onder een nieuwe vloer en werden zodoende meer dan 80 jaar aan het oog onttrokken.
Het oude kerkje uit 1659 was een zaalkerkje van 21 bij 11,5 meter. In elke zijmuur zaten drie lichtramen. De ingang bevond zich aan de kant van de Noordstraat, hier was een uitgebouwd portaal en een uitbouw voor de consistorie. Op het midden van het gebouw stond een torentje. Het geheel werd afgeschermd van de Noordstraat met een muur. In deze muur bevond zich een toegangshek met houten deuren. Via een pad kon de kerk worden bereikt. Aan de noordkant van de kerk bevond zich een kerkhof.
Op verzoek van dominee Wasier werd een gebrandschilderd raam in de kerk aangebracht met daarop het wapen van de provincie Zeeland en de stad Terneuzen. Zeer waarschijnlijk was dit raam gemaakt door de Middelburger Cornelis Barlaer, die ook de gebrandschilderde ramen heeft gefabriceerd uit de Hervormde Kerk van Zaamslag en Biervliet. De gebrandschilderde ramen in de kerk te Biervliet zijn behouden gebleven. De glas-in-loodramen in de Terneuzense kerk sneuvelen bij een verbouwing in 1863. Vele jaren later verschenen er in het gebouw van 1885 weer een aantal nieuwe glas-in-loodramen.
The first reformed church was built arond 1598. In 1611 the church was expanded. This church was soon too small and around 1659 it was demolished and a new church was built. Because of the constant growing of Terneuzen, this happend again in 1885. The old church was again demolished and a new building appeared. This is the building that still stands there today. The gravestones from the old church dissappeared under the new floor and were hidden from sight for 80 years."
The old church from 1659 was a one room church size 21 by 11.5 meters. In each side wall was 3 large windows for light. The entrance was on the side of the Noordstraat (North street) and here was an building attached for the consistory. In the middel of the building was a tower. The whole church was kept apart from the Noordstraat by a wall with a fence and three wooden doors. Via a path you could access the church. On the northside of the church was a cemetary.
Minsiter Wasier requested that a stained glass window be placed in the church with the coat of arms of the province of Zeeland and the city Terneuzen. It is most probable that this window was made by Cornelis Barlaer from Middelburg, who also made the stained-glass windows in the reformed church in Zaamslag and Biervliet. The stained-glass windows in Biervliet have remained intact. The stained-glass windows in Terneuzen were lost in a renovation in 1863. Many years later in 1885 appeared new stained-glass windows.
De opgravingen - The excavation
|
|
In 1966 werd de kerk gerenoveerd en werden er acht oude grafstenen onder de vloer gevonden. De vloer van de kerk begon te verzakken op de plaats waar zich de oude grafkelders bevonden. Dit is rechtsachter in het huidige kerkgebouw. Door een groepje vrijwilligers en leerlingen van het toenmalig Petrus Hondius college werden er opgravingen gedaan in de kerk. De opgravingen stonden onder leiding van Dhr. Van Voornveld, geschiedenisdocent bij het Petrus Hondius college. De grafstenen, fundamenten en regenbakken van de oude kerk werden blootgelegd en in kaart gebracht. Eveneens werden onder de vloer scherven van wandtegels, aardewerk en dergelijke aangetroffen. Verder werd een steen gevonden met het opschrift 1659. Door N.V. De Hoop werd in dezelfde stijl een bijpassende steen met opschrift A.D. gemaakt. Beide stenen werden achter in de kerk ingemetseld. Door de heer J.L. Platteeuw werden foto’s gemaakt van de opgravingen. De grafstenen kregen elders in de kerk een nieuw plaatsje. Het is met zekerheid te zeggen dat er in de oude kerk in vroeger tijden meer dan deze acht grafstenen aanwezig zijn geweest. In 1966 the church was renovated and eight old gravestones were found under the floor. The floor from the church had begun to sink in the places where there were graves. This was directly behind the current church building. A group of volunteers and students of the then Petrus Hondius college excavated the church. Mr. Van Voornveld, the history teacher at the Petrus Hondius college was the leader of the excavation. The gravestones, foundations and watercatchers were excavated and noted. Also under the floor were pieces of wall tiles, earthenworks and so found. Further there was a stone with 1659 carved into it. The company De Hoop made a stone in the same style with the appropriate letters A.D. Both stones were built into the wall at the back of the church. Mr. J.L. Platteeuw made fotos of the excavation. The gravestones are now located in another location in the church. It can be positively said that a long time ago there were more than these eight gravestones in the church. |
|
Foto J.L. PLatteeuw 1966 |
De eerste grafsteen die onder vloer werd gevonden was die van Joos Laureys de Lansheere. De tekst van de steen luidt als volgt: “Hier leyt begraven Ioos Laureys de Lansheere in syn leve Bayllvy van Axel en Nevsen en Biervliet sterff den 3 November 1620 ovt synde 64 Iaren ende syn hvisvrouv Maria Geleyns ……….. en 19 November…………..”. Boven de tekst op de grafsteen staat in een cirkel een familiewapen afgebeeld. Op het wapen staan drie lansen afgebeeld. Het helmteken is een gestrekte arm met in de hand een lans. De gewende helm is voorzien van een wrong. De grafsteen was 1,53 m lang en 1,30 m breed. Deze grafsteen werd net als de andere grafstenen tegen de wand geplaatst.Enkele jaren geleden sneuvelde de grafsteen van de Lansheere jammer genoeg bij een verbouwing. Gelukkig was de heer Platteeuw in het bezit van foto’s die hier staan afgebeeld. The first gravestone that was found onder the floor was that of Joos Laureys de Lansheere. The text of the stone is as follows: "Here lay buried Ioos Luareys de Landsheere in his life bailiff of Axel and Nuesen and Biervliet died then 3 november 1620 old his 64 years and his housewife Maria Geleys ..... and 19 November ....." Above this text is in a circle the family coat of arms. The crown of the coat of arms is a streched out arm with in his hand a lance. The helmet has a wreath. The gravestone was 1.53 meters long and 1.30 meters wide. This gravestone, like the others, was placed against the wall. Unfortunately, this gravestone was broken during a renovation. Luckily Mr. Platteeuw had photo’s of the gravestone. |
| De familie Alvarez was een belangrijke familie in de geschiedenis van Terneuzen. Leden van deze familie bekleedden tal van bestuurlijke functies in deze regio. Bartholomeus Alvarez en zijn vrouw Sara de Malpas werden in deze kerk begraven. De tekst van de grafsteen luidt als volgt: “Svplitvre van de Heer Bartholomevs Alvares geseyt Hoemaecker in syn leven geweest hebbende capiteyn van de compagnie Nederlantsche voetknechten van den regement van Zeelandt ende commandevr deser stede Neusen steft den 25 mey 1661 Ende jvffrovs Sara de Malpas syn edl huysvrovw sterft den 10 mey anno 1655”. Op de steen staan de familiewapens van de familie Alvarez en De Malpas. De grafsteen van Alvarez werd een aantal jaren geleden helaas gedeeltelijk verstopt achter een kast. The Alvarez family was an important family in the history of Terneuzen. Members of this family have held many important functions in this region. Bartholomeus Alvarez and his wife Sara de Malpas were buried in this church. The text of the gravestone is as follows: "Sepulture from Mister Bartholomeus Alvares also known as Hoemaecker in his life was captain of the compnay Netherlands footsolders from the regiment Zeeland and commander of the city Neusen died 25 may 1661 And miss Sara de malpas his respected housewife died 10 may anno 1655". On the stone are the coats of arms of the families Alvarez and De Malpas. A few years ago the Alvarez gravestone was half covered by a cupboard. |
Foto J.L. PLatteeuw 1966 |
 |
Op deze grote steen die werd aangetroffen staat geen tekst vermeld, wel staan er twee familiewapens op die in een cirkel geplaatst zijn. Waarschijnlijk is dit de grafsteen van Paulus Geleynsen Decker en zijn vrouw Martina Wadde. Paulus was Rentmeester van de Grafelijkheid Zeeland te Terneuzen. De eerste steen van het nieuwe kerkgebouw werd op 16 juli 1659 door de 9 jarige Geleijn Decker, zoon van dit echtpaar gelegd. De dochter van rentmeester Decker, Quirina Jacoba Decker was de tweede vrouw van Enoch Biscop.
Foto: Sandra Muys 2001 |
|
Enoch was van 13 september 1665 tot aan zijn overlijden op 23 december 1669 predikant in Terneuzen. Boven de tekst op de grafsteen staan in een cirkel drie wapens afgebeeld. Het bovenste wapen met de passer en de drie klaverbladen is dat van de familie Biscop. Het ovale wapen aan de linkerkant is het wapen van de familie Van de Brande. Het ovale wapen aan de rechterkant is dat van de familie Decker. De eerste vrouw van Biscop was Sophia van den Brande. Zij overleed op 23 december 1669. Enoch Biscop werd in hetzelfde graf als zijn eerste vrouw begraven. Biscop trouwde te Terneuzen op 28 juli 1676 met zijn tweede vrouw juffr. Quirina Jacoba Decker, dochter van rentmeester Paulus Geleynsen Decker en diens vrouw Martina Wadde. Quirina liet ook haar familiewapen op de grafsteen van haar man aanbrengen. Zelf lag ze hier niet begraven. Zij hertrouwde met predikant Abel Sechiere uit Goes.
Foto’s: Sandra Muys 2001 |
|
|
Foto: Sandra Muys 2001 |
De tekst op de grafsteen luidt als volgt: "Hier leicht begraven Mr. Franciscvs Iosivs bedienaer des Goddelicken woorts binnen deser steede hout 35 jaren sterft den 25 Iannewarivs anno 1635". Het oorspronkelijke formaat van de steen was 70 cm x 100 cm. Omdat de steen was afgebroken is ze afgezaagd alvorens ze tegen de wand werd geplaatst. Onder de grafsteen bevond zich geen grafkelder. Er word vermoed dat de grafsteen reeds eerder verplaatst is geweest, omdat ze werd aangetroffen in de noord/zuid richting. Op de steen staat geen familiewapen afgebeeld. Franciscus werd op 8 februari 1626 door zijn voorganger ds. Johannes van den Brande als predikant bevestigd. Hij stierf op 35 jarige leeftijd, nalatende zijn drie jonge kinderen en zijn weduwe Anna About. The text on this gravestone is as follows: "Here lays buried Mr. Franciscus Josius who served the word of God within this city age 35 years died 25 january anno 1635". The original format of the stone was 70 cm by 100 cm. Because the stone was broken, it was sawed off before it was placed against the way. There was no grave under the gravestone. It is assumed that the stone was moved because it was found lying in a north / south direction. There is no coat of arms on the stone. Franciscus was inducted on 8 february 1626 by ds. Johannes van den Brande, the former priest, as priest. He died at the age of 35, leaving behind three young children and his widow Anna About. |
| De grafsteen van Francoyse de Vriend is omringd met de meeste mysterie. De tekst op de grafsteen luidt als volgt: "Hier leght begraven (en dan een grote open ruimte) ende juffrouw Francoyse de Vriend syne geweste huysvrouwe die sterf den XXVI Ianuar 1667 oud 63 Iaeren". Boven de tekst staat een familiewapen afgebeeld. In het wapen staan drie dassen afgebeeld met een golf. Als helmteken is ook een das afgebeeld. Rechts van het wapen staat een doodskop afgebeeld, en links van het wapen een pot of olielamp. Onder de grafsteen bevond zich een grafkelder waarin zich twee geraamten bevonden. Het is niet geheel duidelijk wie er in dit graf lagen begraven. In het begraafboek van Terneuzen staat geen Francoyse de Vriend vermeld, wel staat er op 25 januari 1667 het overlijden van een juffrouw Dassevael opgetekend. Mogelijk dat het om dezelfde persoon gaat. Op de grote open ruimte had waarschijnlijk nog een andere naam vermeld moeten worden. In dezelfde periode woonde er op Zaamslag een Francoise Dassevael die te Terneuzen trouwde op 15 juli 1664 met Abraham Huydenbroeck, predikant te Zaamslag. Deze laatste Francoise overleed volgens het overlijdensregister van Zaamslag op 28 september 1670 en werd op 7 oktober daaraanvolgende in de kerk van Neuzen begraven. Het mysterie is hiermee compleet. The gravestone of Francoyse de Vriend is surrounded by the most mystery. The text on the gravestone is as follows: "Here lies buried (and then a large space) and miss Francoyse de Vriend his housewief that died on XXVI January 1667 age 63 years". Above the text is a coat of arm. In the arms are three badgers (dassen) with a wave. For the crown of the arms is also an badger. Right of the arms is a skull and left is an oil lamp. Under the gravestone two skeletons were found. It is not clear who was found in the grave. In the burials book of Terneuzen there is no Francoyse de Vriend listed, however on 25 january 1667 there is a Mrs. Dassevael lsited. Probably this is the same person. In the large open space was probably place for another name. In the same period there lived in Zaamslag a Francoise Dassevael who married in Terneuzen on 15 july 1664 with Abraham Huydenbroek, clergyman in Zaamslag. This last Franocise died according to the death registers in Zaamslag on 28 september 1670 an was buried on 7 october 1670 in the church of Neuzen. The mystery is now complete. |
Foto: Sandra Muys 2001 |
|
Foto: Sandra Muys 2001 |
Onder de grafsteen van Levinus de Wasier bevond zich geen grafkelder. De grafsteen was gebroken. Voordat ze tegen de muur werd geplaatst werd ze onder de tekst afgezaagd en de twee delen werden aan elkaar gemonteerd. Op 5 juni 1644 trad hij in dienst als predikant te Terneuzen. Hij overleed in zijn laatste standplaats. Levinus de Wasier trouwde te Middelburg op 26 juli 1645 (ondertrouw 1 juli 1645) met Johanna Dassevael, jonge dochter van der Neusen. Zij overleed in augustus 1654 te Terneuzen. Levinus de Wasier hertrouwde te Terneuzen met de uit St. Maartensdijk afkomstige Philippina Liens. De ondertrouw werd te Terneuzen op 12 juli 1658 ingeschreven. Under the gravestone of Levinus de Wasier there was no burial place found. The gravestone was broken. Before it was placed against the wall it the large space under the text was sawed off and the two broken sections were put back together. On 5 June 1644 he started as clergyman in Terneuzen. He died in his last posting. Levinus de Wasier married in Middelburg on 26 july 1645 (marriage banns on 1 July 1645) to Johanna Dassevael, young girl from Neusen. She died in August 1654 in Terneuzen. Levinus de Wasier married again in Terneuzen with Philippina Liens who came from St. Maartensdijk. These marriage banns were written in in Terneuzen on 12 July 1658. |
Ingenieur Andries Schraver - Engineer Andries Schraver
| De grootste grafsteen die werd aangetroffen was die van Ingenieur Schraver. Deze steen weegt meer dan 2600 kilogram. Zij kon dan ook niet tegen de wand worden geplaatst maar werd in de ingang in de vloer gelegd. Onder de grafsteen bevond zich een grafkelder waarin zich twee geraamten bevonden. De tekst op deze steen luidt als volgt: "Hier ligt begraven de Weledel Gestrenge Heer Andries Schraver in leven gepensioneerd hoofd Ingenieur by het Koninklijk Nederlandsch corps Ingenieurs van den Waterstaat lid van het Zeeuwsch Genootschap der wetenschappen te Middelburg geboren ten Brouwershaven in Zeeland den 27 february 1754 en overleden te Neuzen den 17 Iuny 1827 in den ouderdom van 73 Iaeren 3 maanden en 20 dagen". Andries Schraver werd op 27 februari 1754 te Brouwershaven geboren als zoon van Govert Andries Schraver, waterbouwer en Anna van Dijke. Andries was voor de eerste maal gehuwd met Maria Verschuur. Zij overleed voor 1827. Voor de tweede maal was hij gehuwd met Sara de Vos. Zij woont ten tijde van het overlijden van Andries Schraver in Terneuzen. The largest gravestone that was found was that of engineer Schraver. This stone weighs more than 2600 kilograms. This stone can therefore not be placed against the wall, but is placed in the entranceway in the floor. Under the gravestone they found two skeletons. The text on the stone is as follows: "Here lies buried the well respected man Andries Schraer in life retired head engineer by the Koninklijk Nederlandsch corps Ingeniers from the Waterstaat member of the Zeeuws society of scientists in Middelburg born in Brouwershaven in Zeeland then 27 february 1754 and died in Neuzen then 17 June 1827 at the age of 73 years 3 months and 20 days". Andries Schraver was born on 27 february 1754 in Brouwershaven as soon of Govert Andries Schraver, water builder and Anna van Dijke. Andries was married for the first time with Maria Verschuur. She died before 1827. For the second time he married to Sara de Vos. She was living at the time of Andries Schraver’s death in Terneuzen. |
|
Samenstelling:
Edwin Hamelink
Sandra Muys
juli 2001, aangepast voor het internet maart 2003, vertaald maart 2005.
Met grote dank aan de heer J.L. Platteeuw voor het beschikbaar stellen van de foto’s die hij in 1966 maakte.
Literatuur:
-"De opgravingen in de Hervormde Kerk aan de Noordstraat te Terneuzen in 1966", door J.L. Platteeuw, nieuwsbrief 22, september 1996, Heemkundige Vereniging Terneuzen
-"De in 1885 afgebroken Nederlands-hervormde kerk te Terneuzen", door G. Sophia van Holthe tot Echten, Bulletin, nr. 46, april 2001, Stichting Oude Zeeuwse Kerken.